Media və Jurnalistlər üçün Terminlər Lüğəti: Trans

Translar haqqında hekayələr yaradarkən əlavə tövsiyyələr üçün zəhmət olmasa, Nəfəs LGBTİ Azərbaycan Alyansı və ya Queer Radar ilə əlaqə saxlayın.

Translar və qeyri-binar insanlar tərəfindən istifadə olunan bir çox termini başa düşmək üçün doğuş zamanı təyin olunan cins, gender, kimlik və gender ifadəsi arasındakı fərqi və bu üç nəsnənin seksual oriyentasiya ilə eyni olmadığını anlamaq lazımdır. Buna görə də, əvvəlcə həmin dörd termin müəyyən edilir, sonra isə trans və qeyri-binar insanlar tərəfindən istifadə olunan əlavə terminologiya gəlir.

Doğuş zamanı təyin olunan cins

Körpələrə doğuş zamanı onların xarici anatomiyasının görünüşünə görə “kişi” və ya “qadın” cinsi təyin edilir və doğum haqqında şəhadətnamədə K və ya Q hərfi yazılır. Bununla belə, insan bədəninin inkişafı mürəkkəb bir prosesdir və cins təkcə anatomiya ilə müəyyən edilmir, nə də ciddi şəkildə ikili deyil. İnsanların 1,7%-i interseks xüsusiyyəti ilə doğulur. Bundan əlavə, bir insanın bədəni doğuş zamanı təyin edilmiş cinsi əsaslı şəkildə dəyişdirən üsullarla tibbi keçid/tranzisiya yolu ilə dəyişdirilə bilər.

Gender kimliyi

Gender kimliyi bir insanın öz genderinə dair daxili, dərin bilikləridir. Hər kəsin gender kimliyi var. Əksər insanlar üçün onların gender kimliyi doğulduqları zaman təyin olunduqları cinsə uyğun gəlir. Translar üçün onların gender kimliyi doğuş zamanı təyin olunduqları cinsə uyğun gəlmir. Bir çox insanın gender kimliyi kişi və ya qadındır. Digər insanlar üçün onların gender kimliyi bu iki ikili genderdən birinə tam uyğun gəlmir. Qeyd: gender kimliyi başqaları tərəfindən gözlə görünmür. Siz kiməsə baxıb onun gender kimliyini “görə” bilməzsiniz.

Gender ifadəsi

Bir şəxsin adı, istifadə etdiyi əvəzliklər (red: Azərbaycan dili gender-neytral dildir), geyimi, saç düzümü, səsi və/və ya davranışı ilə ifadə edilən genderin xarici təzahürü, manifestasiyasıdır. Cəmiyyətlər bu xarici eyhamları maskulin və feminin kimi təsnif edir, baxmayaraq ki, maskulin və ya feminin sayılan nəsnələr zamanla dəyişir və mədəniyyətə görə fərqlənir (Məsələn, bəzi mədəniyyətlərdə kişilər maskulinlik əlaməti olaraq uzun saç saxlayırlar). Əksər translar öz genderləri haqqında bilikləri ilə dünyanın onları necə “gördüyü” arasındakı uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq üçün gender ifadələrini gender kimlikləri ilə uyğunlaşdırmağa çalışırlar.

Seksual oriyentasiya

Seksual oriyentasiya və gender kimliyini qarışdırmayın və eyniləşdirməyin. Onlar eyni deyil. Seksual oriyentasiya bir insanın başqa bir insana davamlı fiziki, romantik və/və ya emosional cazibəsini ifadə edir. Gender kimliyi insanın öz genderi haqqında təbii anlayışıdır. Hamı kimi transların da seksual oriyentasiyası var; onlar hetero, lezbiyan, gey, biseksual, panseksual, kuir, aseksual və s. ola bilər. Məsələn, yalnız qadınlara qarşı cazibəsi trans qadın adətən özünü lezbiyan adlandırır; əgər o, yalnız kişilərə qarşı cazibəsi olsaydı, çox güman ki, özünü hetero qadın adlandırardı, eynisini trans kişilər haqqında da demək olar.

Keçid/Tranzisiya

Tranzisiya insanın öz gender ifadəsini və/yaxud bədənini gender kimliyinə uyğunlaşdırmaq üçün üzərinə götürdüyü prosesdir. Bu, uzun müddət ərzində baş verən mürəkkəb bir prosesdir və tranzisiyanı əhatə edən addımlar insandan insana dəyişir. Tranzisiya aşağıdakıları əhatə edə bilər:
Sosial tranzisiya – Ailəyə, dostlara və iş yoldaşlarına danışmaq, fərqli ad istifadə etmək, fərqli əvəzliklərdən istifadə etmək, fərqli geyinmək, makiyaj və zinət əşyaları taxmağa başlamaq və ya dayandırmaq və s.
Hüquqi tranzisiya – Sürücülük vəsiqəsi, pasport, bank hesabları və s. kimi sənədlərdə adınızın və/və ya gender markerinin dəyişdirilməsi.
Tibbi tranzisiya – Hormon əvəzedici terapiya və/yaxud bir və ya daha çox cərrahi prosedur.

Qeyd etmək vacibdir ki, trans olmaq fiziki görünüşdən və ya tibbi prosedurlardan asılı deyil. İnsan gender kimliyinin doğulduğu zaman təyin edilmiş cinsdən fərqli olduğunu anladığı anda özünü trans adlandıra bilər. Bəzi translar heç bir tranzisiya addımı atmağa ehtiyac duymaya bilər, digər translar isə keçid etmək istəyə bilər, lakin xərclər, tibbi vəziyyətləri və/və ya transfobik ailənin, işəgötürənlərin və s.-nin nəticələrindən qorxduqlarına görə keçə bilmirlər.

QAÇINILMALI TERMİNLƏR:

“kişi doğulub”, “qadın doğulub”, “bioloji olaraq kişi”, “bioloji olaraq qadın”, “bioloji oğlan”, “bioloji qız”, “genetik olaraq kişi”, “genetik olaraq qadın”

Yuxarıdakı kimi ifadələr mürəkkəb mövzunu həddən artıq sadələşdirir və tez-tez anti-trans fəallar tərəfindən istifadə olunur. “Bioloji oğlan” anti-trans fəalların tez-tez trans qızları görməzlikdən gəlmək və onları gözdən salmaq və onların gerçək/otantik gender kimlikləri ilə cəmiyyətə girişini rədd etmək üçün istifadə etdikləri bir termindir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, insanın cinsi bir sıra amillərlə müəyyən edilir – və insanın biologiyası onun gender kimliyini müəyyən etmir.

ƏN YAXŞI TƏCRÜBƏ:

Bu terminlərdən insanın gender kimliyi lehinə istifadə edilməməlidir, məsələn: qız, qadın, trans qız, trans qadın, oğlan, kişi, trans oğlan, trans kişi.

Bir insanın genderini doğuş zamanı təyin edilmiş cinsinə görə təsvir edərkən, cisgender, transgender, trans və/və ya qeyri-binar terminləri adətən kifayət edir.

Əgər kiminsə doğuş zamanı təyin olunmuş cinsinə istinad etmək üçün aydın bir səbəb varsa, istifadə ediləcək terminlər bunlardır: doğuş zamanı kişi təyin olunmuş, doğuş zamanı qadın təyin olunmuş.

QAÇINILMALI TERMİNLƏR:

“transgender fərdlər” “trans fərd”

Translara “fərdlər” kimi müraciət etmək onların dehumanizasiyasına imkan yaradır.

ƏN YAXŞI TƏCRÜBƏ:

translar, transgender insanlar, trans şəxs və ya vətəndaş

QAÇINILMALI TERMİNLƏR:

“cins dəyişikliyi”, “əməliyyatdan əvvəl”, “əməliyyatdan sonra”

“Cinsi dəyişdirmə əməliyyatı”na istinad etmək və ya “əməliyyatdan əvvəl” və ya “əməliyyatdan sonra” kimi terminlərdən istifadə etmək, insanın tranzisiya üçün əməliyyat olması lazım olduğunu deməyə əsas verir. Translar və ya tranzisiya prosesi haqqında danışarkən cərrahiyyə əməliyyatını həddindən artıq vurğulamaqdan çəkinin.

ƏN YAXŞI TƏCRÜBƏ:

tranzisiya və ya keçid dövrü, keçid

NÜMUNƏLƏR:

Qaçının: “Nuray kişi olaraq doğulub, ancaq qadın olaraq özünü identifikasiya edir.”

Ən yaxşı təcrübə: “Nuray trans qadındır.”

Qaçının: “Samirin iş yoldaşları onun əvvəllər qadın olduğunu bilmirdilər.”

Ən yaxşı təcrübə: “Samirin iş yoldaşları onun trans kişi olduğunu bilmirdilər.”

Qaçının: “Klinika qadından kişiyə keçid edən xəstələr üçün ginekoloji xidmətlər təklif edir.”

Ən yaxşı təcrübə: “Klinika trans kişilər üçün ginekoloji xidmətlər təklif edir.”

Qaçının: “Hekayə məktəb oxuyarkən kişidən qadına keçid edən yeniyetmə haqqındadır.”

Ən yaxşı təcrübə: “Hekayə məktəbdə oxuyarkən keçid (tranzisiya) edən yeniyetmə trans qız haqqındadır.”

Tövsiyyələrin hazırlanmasında GLAAD-in materiallarından istifadə olunub.